واژه شابلون که از زبان روسی وارد زبان ما شده، به وسیله‌ای ساده برای چاپ دستی گفته می‌شود که از سطحی عایق نسبت به رنگ ساخته شده است و منافذ ایجاد شده روی آن، این امکان را می‌دهند که رنگ مطابق طرح دلخواه کاربر بر سطح مورد نظر بنشیند. گاه در مواردی که منافذ به سطوح بزرگ تبدیل می‌شوند برای جلوگیری از گسستگی سطح شابلون، نوارهایی بین منافذ گذاشته می‌شوند که ما به آنها پل یا بند می‌گوییم. در واقع رابطه‌ای که شابلون با رنگ دارد، رابطه‌ایست که نگاتیو با نور دارد. در اصطلاح غالباً به این وسیله به اشتباه کلیشه می‌گویند.
تصاویری را که در این یادداشت خواهید دید، از میان نمونه‌های فراوانی که ثبت کرده بودم، انتخاب شده است: نمونه‌هایی از تصاویر شابلونی حضرت امام رحمه‌الله‌علیه که در شهرهای مختلف کشور ساخته شده و بر دیوارها نقش بسته‌اند. برخی از آنها مربوط به سالهای قبل از پیروزی انقلاب، بعضی متعلق به سالهای جنگ و حتی سالهای پس از ارتحال آن امام عزیز هستند که گاه همراه با جمله‌هایی حکیمانه از ایشان، یا با دعایی به جان حضرتش و گاه تنها با سیمای مسیحایی‌اش آذین‌بخش شهرهای ما بوده‌اند. در پایین هر اثر نیز معمولاً نامی از پایگاه یا مسجدی به چشم می‌خورد.
به یقین می‌گویم اگر از بچه‌های مسجد آن محله‌ها می‌پرسیدید که از این کار چه هدفی دارند، با شما حرفی درباره فضاسازی شهری، تبلیغات محیطی یا مبلمان شهری در میان نمی‌گذاشتند، بلکه شاید زبان حال‌شان این بود که:
تصویر تو را به کوی و میدان زده‌ایم
بر تارک برگ برگ دیوان زده ایم
در صفحه قاموس لغت بعد از تو
بر واژه عشق خط بطلان زده‌ایم
من نیز می‌گویم عنصر گم‌شده‌ی فضاسازی شهری امروز، همین عشق است که احتمالاً شما بگویید اشتباه می‌کنم. پس بگذریم و موکول کنیم به یادداشت‌های بعدی و به نمونه‌ها بپردازیم.
• نمونه‌ی اول که در ساختمان ایستگاه راه آهن تبریز قرار دارد، بسیار خوب و ظاهراً حرفه‌ای آنالیز شده است. بندهای شابلون در عمامه و عبا بعداً با اسپری پر شده است. پراکنده شدن رنگ اسپری در اطراف عمامه و عبا، کار را از قالب شابلون جدا کرده و به نرمی آن را به فضای اطراف متصل نموده است. به نظر می‌رسد پس از بی‌ثمر ماندن تلاش برای پاک‌کردنش، این اثر شانس باقی‌ماندن بر دیوار را یافته است. تصویر این شابلون از لحاظ تیپ‌شناسی، به تصاویر امام در نوفل‌لوشاتو شباهت دارد. حس آمیزی غریبی در ریتم فرمهای چهره امام وجود دارد که به آن صلابت و سادگی خاصی داده است.
• نمونه‌ی بالا را هم در ایستگاه راه آهن تبریز و در ساختمان مجاور ریل‌های خروجی از ایستگاه ثبت کردم. این شابلون که از تصویر حضرت امام در جایگاه حسینیه جماران تهیه شده است، بر خلاف نمونه قبلی آنالیز خوبی ندارد و اجزاء آن به شدت از هم پراکنده‌اند. اگرچه این پراکندگی باعث شده که نیازی به قرار دادن بند در شابلون نباشد اما نتیجه زیبایی در بر نداشته است. (شابلون آینه چاپ شده)
• بر سردر غربی مسجد جامع بیدخت شهرستان گناباد در استان خراسان رضوی، این تصویر امام با رنگ نارنجی خویش جلوه‌گری می‌کند. احتمالاً اسپری قرمز رنگ کم‌کم رنگ خود را از دست داده و به این رنگ درآمده است. این کار بسیار ساده و خلاصه است. تصویر آن مربوط به دوران قبل از تبعید امام است که مختصات اصلی خود را از دست داده و حالت خاصی به چهره امام بخشیده است اما همچنان چهره‌ای آشنا از امام را برای مردم به نمایش گذاشته است.
• این نمونه را هنوز می‌توان در خیابان مجد مشهد مقدس بر روی دیوار مشاهده کرد و گمان می‌کنم تعمّد صاحبخانه در ماندگاری این دیوار‌نوشته مؤثر بوده است. این شابلون، تصویر حضرت امام بر فراز بیمارستان است (شابلون آینه چاپ شده است). در کنار این تصویر جمله «امام را دعا کنید» نقش بسته است.
• همان عکس به صورت شابلون در یکی از کوچه های اطراف مسجد جامع گرگان بر دیوار نقش بسته است.
• نمونه‌ی بالا را که بعید می‌دانم دیگر بتوان آن را به راحتی در خیابان سیاه‌آب مشهد مشاهده کرد، شابلونی بر اساس تصویر امام در جایگاه حسینیه جماران است. در زیر این تصویر نوشته شده بود: «جنگ جنگ تا رفع فتنه در عالم»، یادگاری از سالهای دعوت پایگاه‌های مساجد به حضور در جبهه.
عکس از زهــــرا وطن دوســــت شریـــــف
• این یکی به‌خاطر وجود میله‌های اطراف بیمارستان شهید کامیاب در چهارراه فدائیان اسلام مشهد، هنوز بر دیوار این بیمارستان بر جای مانده است. خالق آن با اندکی اغراق، بزرگ‌کردن اندازه محاسن حضرت امام و تأکید بر خطوط پیشانی، چهره‌ای بسیار پرابهت از حضرتش به نمایش گذاشته است. گویا در آن سال‌ها بسیاری از شابلون‌های ساخته‌شده از چهره حضرت امام از این ویژگی برخوردار بوده‌اند. بندهای این شابلون نیز پس از اجرا، با اسپری پر شده است.
• این نمونه‌ی بسیار دوست‌داشتنی را که در ابعادی کوچک و تقریباً به قدر یک کف دست اجرا شده است، بر دیوار یک خانه در پشت مسجد جامع خرمشهر دیدم: خانه‌ای که اینک گروه تفحص سیره شهدا در آن مستقر هستند. همه چیز این نمونه خاص است: اندازه‌اش، رنگش، طراحی ساده و متفاوتش و آثار گلوله‌ها و ترکش‌هایی که اطراف آن را تزیین کرده است. طراح این شابلون اگرچه به خاطر نداشتن تسلط و دید قوی، کار را خلاصه کرده است و حتی محاسن امام را یک‌دست و سیاه دیده اما باز هم هر رهگذری در اولین نگاه، چهره ی مراد و امام خویش را به خوبی می‌شناسد. حتی به راحتی می‌توان فهمید شابلون از روی کدام تصویر امام کار شده و یادگار چه ایامی است. این همان عنصر عشق است که بستر این شناخت را به خوبی فراهم کرده است.
• این یکی را در خیابان ملل گرگان دیدم. خالق اثر طوری سطوح را آنالیز کرده که هم‌نواخت با فرم صورت و لباس باشد و نیاز چندانی به اصلاح و پر‌کردن بندهای ایجاد شده نباشد.
• همان تصویر به روایتی دیگر در پشت قاب مزار شهیدی در گلزار بهشت زهرای تهران.
• در روستای زیارت گرگان، نرسیده به امامزاده می‌توانید این تصویر حضرت امام را زیارت کنید.
• در خیابان باجک قم این تصویر امام که مربوط به سالهای قبل از تبعید می‌شود هنوز به چشم می‌خورد.
• در میدان بیت المقدس مشهد (فلکه‌ی آب) یکی از شابلون‌های زیبای حضرت امام هنوز جلوه‌گری می‌کند. به گمان من، طبق شواهد، این شابلون یکی از آثار استاد علیرضا خالقی است. (شابلون آینه چاپ شده است)
• این شابلون نیز که از نمونه‌های کوچک به شمار می‌رود در خیابان امام خمینی مشهد قرار دارد.
عکس از نیکـــــی عسگـــری
• اصفهان، محله‌ی لنبان، خیابان صایب.
عکس از زهــــرا وطن دوســــت شریـــــف
• البته به جز تصویر حضرت امام شابلون‌هایی که حاوی شعارهای زیبایی درباره‌ی ایشان است نیز قابل توجه‌اند. نمونه‌های بالا به ترتیب در خیابان اسرار سبزوار و خیابان وحید مشهد به چشم می خورند.
عکس از رضا غریبــــــی
• گرگان، روستای رحمت‌آباد
عکس از رضا غریبــــــی
• مشهد، خیابان گلستان
عکس از رضا غریبــــــی
• بندر ترکمن، جزیره آشوراده
ثبت ديدگاه